Stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego – przesłanki

Przesłanki nieważności małżeństwa kościelnego, a więc powody, dla który sąd kościelny może orzec nieważność procesowanego małżeństwa można zakwalifikować do trzech grup. Pierwszą z nich są przeszkody małżeńskie, których aktualnie obowiązujący Kodeks przewiduje dwanaście. Kolejną są wady zgody małżeńskiej – to właśnie z ich powodu w przeważającej mierze orzeka się nieważność małżeństwa kościelnego. Trzecią grupą przesłanek są braki ze strony formy kanonicznej.

Unieważnienie małżeństwa z powodu istniejących przeszkód małżeńskich

Poszczególnych przeszkód zrywających, a więc uniemożliwiających zawarcie ważnego związku małżeńskiego jest, jak już to wspomniano, dwanaście. Niektóre z nich pokrywają się z przeszkodami wynikającymi z prawa cywilnego, choć ich zakres bywa różny. Do takich należą: przeszkoda wieku, przeszkoda węzła małżeńskiego, przeszkoda pokrewieństwa i przeszkoda pokrewieństwa prawnego. Pozostałymi przeszkodami które powodują nieważność małżeństwa są: przeszkoda impotencji, przeszkoda różności religii, przeszkoda święceń, przeszkoda wieczystego ślubu publicznego, przeszkoda uprowadzenia, przeszkoda występku, przeszkoda powinowactwa oraz przeszkoda przyzwoitości publicznej.

Dawny Kodeks Prawa Kanonicznego (Kodeks Pio-Benedyktyński z 1917 r.) przewidywał trzynastą przeszkodę: przeszkodę pokrewieństwa duchowego. Jednak po wejściu w życie nowego Kodeksu (Kodeks Jana Pawła II z 1983 r.) przeszkoda ta już nie obowiązuje.

Przeszkoda wieku

Nie może zawrzeć ważnego małżeństwa mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia i kobieta przed ukończeniem czternastego roku. Konferencja Episkopatu ma prawo ustalić wyższy wiek do godziwego zawarcia małżeństwa. W Polsce ustalono, że wiek ten zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn będzie wynosić 18 lat (zgodnie z przepisami państwowymi).

Istotne jest, że zawarcie małżeństwa przez osobę poniżej 18. roku życia jest nie tylko możliwe, ale wydarza się stosunkowo coraz częściej i takie małżeństwo będzie ważne. Dla ważności mężczyzna musi mieć skończone 16, a kobieta 14 lat. Dla godziwości obie strony muszą mieć ukończone osiemnaście lat, chyba że posiadają zezwolenie ordynariusza miejsca.

Coraz częściej mamy do czynienia z przypadkami, kiedy to kobieta w wieku 16-17 lat w wyniku ciąży i kierowana pragnieniem wylegitymowania poczętego potomstwa zawiera małżeństwo z ojcem dziecka. Aby było to możliwe należy załatwić kilka formalności. Po pierwsze na takie małżeństwo powinni wyrazić zgodę rodzice niepełnoletniej kobiety. Po drugie na podstawie zgody rodziców i okoliczności (najczęściej poczęte dziecko) sąd rodzinny musi udzielić zezwolenia na zawarcie małżeństwa cywilnego. Na podstawie zezwolenia z sądu rodzinnego ordynariusz miejsce na ogół wydaje zezwolenie na zawarcie małżeństwa kościelnego przez niepełnoletnią kobietę.

Przeszkoda impotencji

Niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna, czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury. Jeśli przeszkoda niezdolności jest wątpliwa, czy wątpliwość ta jest prawna czy faktyczna, nie należy zabraniać zawarcia małżeństwa ani też, dopóki trwa wątpliwość, orzekać jego nieważności. Niepłodność ani nie wzbrania zawarcia małżeństwa, ani nie powoduje jego nieważności, z zachowaniem przepisów w których mowa o podstępnym wprowadzeniu w błąd.

Należy odróżnić impotencję rozumianą w sensie medycznym od impotencji w sensie kanonicznym. Impotencja w sensie medycznym to niepłodność. Impotencja w sensie kanonicznym, zwana inaczej niemocą płciową, to niemożność odbycia stosunku seksualnego. Może ona wynikać z deformacji fizycznych narządów płciowych kobiety lub mężczyzny albo z jakichś psychicznych urazów jednej ze stron, które uniemożliwiają erekcję, penetrację i wytrysk nasienia w pochwie kobiety. Jakość ów nasienia, czy też możność poczęcia dziecka przez kobietę jest w tym wypadku bez znaczenia.

Gdy jednak chodzi o niepłodność, to jeśli jedna strona wiedząc o swej niepłodności ukryła ją przed drugą, możemy mieć do czynienia z podstępnym wprowadzeniem w błąd (o którym poniżej), które to może powodować nieważność małżeństwa.

Przeszkoda węzła

Nieważnie usiłuje zawrzeć małżeństwo, kto jest związany węzłem poprzedniego małżeństwa, nawet niedopełnionego. Chociaż pierwsze małżeństwo było nieważnie zawarte lub zostało rozwiązane z jakiejkolwiek przyczyny, nie wolno dlatego zawrzeć ponownego małżeństwa, dopóki nie stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny, nieważności lub rozwiązania pierwszego.

Tak jak w prawie polski, tak i kanonicznym, bigamia jest zabroniona. W związku z tym nie może zawrzeć nowego małżeństwa osoba, która jest jeszcze związana (w sensie kanoniczno-prawnym) starym związkiem małżeńskim.

Przeszkoda różności religii

Nieważne jest małżeństwo między dwiema osobami, z których jedna została ochrzczona w Kościele katolickim lub była do niego przyjęta, a druga jest nieochrzczona. Od tej przeszkody można dyspensować tylko po wypełnieniu warunków dotyczących małżeństw mieszanych. Jeśli podczas zawierania małżeństwa strona była powszechnie uważana za ochrzczoną albo jej chrzest był wątpliwy, należy domniemywać ważność małżeństwa, dopóki w sposób pewny nie udowodni się, że jedna strona była ochrzczona, druga zaś nieochrzczona.

Przeszkoda różności religii występuje w przypadku, w którym jedna ze stron nie została ochrzczona. Bez znaczenia w jakim Kościele lub wspólnocie chrześcijańskiej została ochrzczona (czy jest to prawosławny, katolik, czy protestant). Ważny jest fakt (nie)przyjęcia chrztu. Od tej przeszkody należy odróżnić tzw. małżeństwa mieszane, tzn. takie w których mamy do czynienia z chrześcijanami ale różnych denominacji (np. katolik i protestant).

Przeszkoda święceń

Nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy otrzymali święcenia.

Przeszkoda ta jest, zdaje się dość oczywista – osoba wyświęcona, niezależnie od stopnia święceń (diakonat, prezbiterat, sakra biskupia) nie może zawrzeć małżeństwa.

Przeszkoda wieczystego ślubu publicznego

Nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy są związani wieczystym ślubem publicznym czystości w instytucie zakonnym.

Podobnie jak małżeństwa nie może zawrzeć kapłan, czy diakon, tak i podobnym zakazem objęte są osoby związane wieczystym ślubem publicznym czystości złożonym w instytucie zakonnym, czyli w dużym uproszczeniu zakonnicy – zarówno kobiety, jak i mężczyźni.

Przeszkoda uprowadzenia

Nie może być ważnie zawarte małżeństwo pomiędzy mężczyzną i kobietą uprowadzoną lub choćby przetrzymywaną z zamiarem zawarcia z nią małżeństwa, chyba że później kobieta uwolniona od porywacza oraz znajdując się w miejscu bezpiecznym i wolnym, sama swobodnie wybierze to małżeństwo.

Omawiana przeszkoda stanowi dzisiaj już pewien relikt przeszłości i nie zdarza się w praktyce (przynajmniej polskiej).

Przeszkoda występku

Kto ze względu na zawarcie małżeństwa z określoną osobą, zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu, nieważnie usiłuje zawrzeć to małżeństwo. Nieważnie również usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy poprzez fizyczny lub moralny współudział spowodowali śmierć współmałżonka.

Innymi słowy nieważnie próbuje zawrzeć małżeństwo małżonkobójca, niezależnie czy zabił swojego pierwszego małżonka osobiście, czy tylko współdziałał (np. zlecił morderstwo). Stąd też próba uwolnienia się od węzła małżeńskiego poprzez uśmiercenia współmałżonka nie umożliwia zawarcia ponownego małżeństwa.

Przeszkoda pokrewieństwa

W linii prostej pokrewieństwa nieważne jest małżeństwo między wszystkimi wstępnymi i zstępnymi, zarówno prawego pochodzenia, jak i naturalnymi. W linii bocznej nieważne jest aż do czwartego stopnia włącznie. Przeszkoda pokrewieństwa nie zwielokrotnia się. Nigdy nie zezwala się na małżeństwo, jeśli istnieje wątpliwość, czy strony są spokrewnione w jakimś stopniu linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej.

Innymi słowy nieważne jest małżeństwo pomiędzy dziadkami – rodzicami – synami – wnukami (linia prosta) oraz pomiędzy rodzeństwem i bliskim kuzynostwem, a także z bliską ciocią czy wujem.

Przeszkoda powinowactwa

Powinowactwo w linii prostej powoduje nieważność małżeństwa we wszystkich stopniach.

Podobnie jak w przypadku przeszkody pokrewieństwa, nieważne jest małżeństwo pomiędzy teściami – zięciem (synową) w całej linii prostej (dziadkami żony/ męża etc.).

Przeszkoda przyzwoitości publicznej

Przeszkoda przyzwoitości publicznej powstaje z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego albo z notorycznego lub publicznego konkubinatu. Powoduje zaś nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety i odwrotnie.

Innymi słowy, jeśli ktoś żyje na wzór małżeństwa (w konkubinacie), to niemożliwe staje się zawarcie małżeństwa z ojcem lub matką, a także z córką lub synem konkubenta i konkubiny.

Przeszkoda pokrewieństwa prawnego

Nie mogą ważnie zawrzeć małżeństwa ze sobą ci, którzy są związani pokrewieństwem prawnym powstałym z adopcji, w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej.

Przeszkoda pokrewieństwa prawnego jest bardzo podobna do przeszkody pokrewieństwa (zwykłego) i polega na zakazie zawierana małżeństw pomiędzy ojczymem (macochą) a pasierbem (pasierbicą), a także pomiędzy przybranym rodzeństwem.

Rozwód kościelny – warunki wynikające z wad zgody małżeńskiej

Gros małżeństwa otrzymuje wyrok stwierdzający ich nieważność z tytułów wynikających z wad zgody małżeńskiej. Wśród nich na czoło wysuwa się niezdolność konsensualna, która w swej najczęstszej odsłonie przybiera formę niezdolności do podjęcia i wypełnienia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej. Obok niej niezdolność konsensualną może stanowić brak wystarczającego używania rozumu oraz poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przyjmowanych i przekazywanych.

Z tytułów związanych z niezdolnością konsensualną prowadzi się w Polsce ponad 95% wszystkich spraw małżeńskich.

Innymi wadami zgody małżeńskiej są: brak wystarczającej wiedzy odnoście do związku małżeńskiego; błąd co do osoby; błąd co do przymiotu osoby; podstępne wprowadzenie w błąd; błąd co do jedności, nierozerwalności lub sakramentalności małżeństwa; symulacja całkowita; symulacja częściowa w różnych odsłonach (wykluczenie wierności małżeńskiej; wykluczenie jedności małżeńskiej; wykluczenie dobra potomstwa); warunek; przymus i bojaźń (także w formie kwalifikowanej: bojaźni szacunkowej).

Niezdolność konsensualna

Niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 1° są pozbawieni wystarczającego używania rozumu; 2° mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych; 3° z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich.

Jest to najczęściej występująca wada zgody małżeńskiej w polskiej praktyce sądowej. Ponad 95% małżeństw prowadzących rozwód kościelny bada czy nie zachodzi właśnie niezdolność.

Niezdolność może być trojakiego rodzaju. Pierwszym z nich jest brak używania rozumu. Może on być trwały (habitualny) – np. upośledzenie umysłowe, lub czasowy (aktualny) – np. stan upicia alkoholowego lub po spożyciu dużej dawki narkotyków.

Drugi rodzaj niezdolności konsensualnej jest brak rozeznania oceniającego co do istotnych obowiązków małżeńskich, które nupturient na siebie przyjmuje i które przekazuje drugiej stronie. Innymi słowy chodzi, w dużym uproszczeniu, o to jakie obowiązki ktoś bierze na siebie i jakie przekazuje zawierając małżeństwo.

Trzecim rodzajem niezdolności konsensualnej, zdecydowanie najczęściej występującym, jest niezdolność do podjęcia i wypełnienia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej. Niestety zbyt często skupiamy się na “psychiczności” zapominając o wskazaniu obowiązków małżeńskich, które strona zaniedbuje. Należy pamiętać, że ów przyczyny psychiczne nie muszą być ciężkie z punktu widzenia psychologii, mogą to być lekkie zaburzenia – grunt, żeby uniezdalniały stronę do wypełniania istotnych obowiązków małżeńskich. Może się zdarzyć i tak, że ktoś cierpi na bardzo ciężkie zaburzenia psychiczne, które jednak nie uzniezdalniają go do wypełniania istotnych obowiązków małżeńskich. Nie o zaburzenia tutaj chodzi, lecz o zaniedbywane obowiązki małżeńskie, a dopiero w drugiej kolejności o przyczyny tych zaniedbywań.

Obowiązki małżeńskie można zgrupować w trzech kategoriach. Pierwszą z nich jest to, co stary Kodeks określał mianem prawa do ciała, a więc obowiązek pożycia małżeńskiego. Drugim z nich jest prawo do przyjęcia i wychowania potomstwa. Zaś trzecim jest prawo budowania wspólnoty całego życia.

Brak wystarczającej wiedzy odnośnie do związku małżeńskiego

Do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne jest, aby strony wiedziały przynajmniej, że małżeństwo jest trwałym związkiem między mężczyzną i kobietą, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieś seksualne współdziałanie. Po osiągnięciu dojrzałości nie domniemywa się takiej ignorancji.

Błąd co do osoby

Błąd co do osoby powoduje nieważność małżeństwa.

Błąd co do przymiotu osoby

Błąd co do przymiotu osoby, chociażby był przyczyną zawarcia małżeństwa, nie powoduje nieważności małżeństwa, chyba że przymiot ten był bezpośrednio i zasadniczo zamierzony.

Podstępne wprowadzenie w błąd

Kto zawiera małżeństwo, zwiedziony podstępem, dokonanym dla uzyskania zgody małżeńskiej, a dotyczącym jakiegoś przymiotu drugiej strony, który ze swej natury może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego, zawiera je nieważnie.

Błąd co do jedności, nierozerwalności lub sakramentalności małżeństwa
Błąd co do jedności lub nierozerwalności albo sakramentalnej godności małżeństwa nie narusza zgody małżeńskiej, chyba że determinuje wolę.

Symulacja całkowita oraz częściowa

Domniemywa się, że wewnętrzna zgoda odpowiada słowom lub znakom użytym przy zawieraniu małżeństwa. Jeśli jednak jedna ze stron albo obydwie pozytywnym aktem woli wykluczyłyby samo małżeństwo lub jakiś istotny element małżeństwa, albo jakiś istotny przymiot, zawierają je nieważnie.

Warunek

Nie można ważnie zawrzeć małżeństwa pod warunkiem dotyczącym przyszłości. Małżeństwo zawarte pod warunkiem dotyczącym przeszłości lub teraźniejszości jest ważne lub nie, zależnie od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku. Warunek zaś, o którym przed chwilą, nie może być godziwie dołączony, chyba że za pisemną zgodą ordynariusza miejsca.

Przymus i bojaźń

Nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo.

Orzeczenie nieważności małżeństwa kościelnego z tytułu braku formy kanonicznej

Ostatnią, trzecią grupą, dla której stwierdza się nieważność małżeństwa jest brak zachowania formy kanonicznej. W praktyce może ona przyjąć dwojaką postać: 1) brak uprawnionego świadka urzędowego i 2) brak świadków zwyczajnych. Najczęściej ma się do czynienia z brakiem uprawnień (delegacji) kapłana do asystowania przy zawieraniu małżeństwa kościelnego.

Świadek urzędowy i świadkowie zwykli

Tylko te małżeństwa są ważne, które zostają zawarte wobec asystującego miejscowego ordynariusza albo proboszcza, albo wobec kapłana lub diakona delegowanego przez jednego z nich, a także wobec dwóch świadków. Za asystującego przy zawieraniu małżeństwa uważa się tylko tego, kto jest obecny i pyta nowożeńców, czy wyrażają zgodę i przyjmuje ją w imieniu Kościoła. Tylko kapłan ważnie asystuje przy zawieraniu małżeństwa między dwiema stronami wschodnimi lub między stroną łacińską i stroną wschodnią czy to katolicką, czy to niekatolicką.

Innymi słowy w zwyczajnych sytuacjach wymaga się świadka urzędowego w osobie delegowanego do tego zadania kapłana (lub diakona) i dwóch świadków zwykłych. Jeśli chodzi o świadków zwykłych, to mogą to być osoby obce narzeczonym (z tzw. łapanki), kobiety lub mężczyźni (może być dwóch mężczyzn lub dwie kobiety lub jeden mężczyzna i jedna kobieta), od niedawna wymaga się, by byli to katolicy.

Jeśli zaś chodzi o świadka urzędowego, a więc osobę asystującą przy zawarciu małżeństwa, to delegowanymi do tego osobami są po pierwsze miejscowy ordynariusz i proboszcz, a także osoby przez nich delegowani (np. wikariusze).